Arktik bölgesinde küresel iklim değişikliğinin etkisiyle yarım asırdan kısa bir sürede yüzde 63 oranında buzul kaybı meydana geldi. Kuzey kutup bölgesi dünyanın kalanına nazaran dört kat daha fazla ısınıyor.[1] Eriyen buzulun yüz ölçümü Arjantin kadar büyüklükte bir yer kaplıyor. Başlık ve de girizgâh, her ne kadar yazıyı antropojenik kaynaklı doğa tahribatı veçhesiyle ekolojik bir yazı gibi gösterse de Arktik’te ısınan sular yalnızca buzulları eritmiyor aynı zamanda da küresel hegemonya mücadelesini kızdırıyor.
Rusya, Çin ile askerî ve ticarî iş birliği de dahil olmak üzere, Arktik’teki nüfuzunu artırıyor.[2] Ülkeler, gemiler ve bombardıman uçaklarının katıldığı ortak tatbikatları gerçekleştiriyor ve NATO da buna karşılık veriyor. Aynı zamanda Washington, Rusya’nın Arktik’teki askerî kapasitesinin ABD’den daha üstün olduğunu kabul ediyor. Rusya ile rekabete ayak uydurmaya çalışan ABD ve Kanada, Arktik’teki askerî harcamalarını artırıyor. Bu ülkeler aynı zamanda bölgede henüz çıkarılmayan değerli maden yataklarına sahip olma iddiasındalar ve ulaştırma sektörünü de geliştiriyorlar. Rusya bu alanda ABD’den daha büyük başarı elde etti.
Soğuk Savaş döneminde SSCB ve ABD, Arktik’te en gelişmiş silah ve gözetleme sistemlerini konuşlandırmıştı. O dönemde burası SSCB ile NATO ülkeleri arasındaki tek doğrudan sınırdı ve Arktik olası bir çatışma bölgesi olarak görülüyordu. Sovyetler Birliği’nin çözülmesinin ardından ABD bölgedeki askerî varlığını azalttı. 1996 yılında, Rusya Federasyonu ve ABD’nin yanı sıra Danimarka, İzlanda, Kanada, Norveç, Finlandiya ve İsveç’in de yer aldığı Arktik Konseyi kuruldu. Konsey üyeleri, kültür, bilim ve çevre koruma alanlarında iş birliği yapma konusunda mutabakata vardı. Mart 2022’de Ukrayna’nın işgali nedeniyle konseyin üye ülkeleri Rusya ile temaslarını dondurdu.[3] Şubat 2024’te Rusya üyelik aidatlarının ödenmesini askıya aldı[4], ancak ağustos ayında Moskova konseyin ortak toplantılarına katılmaya yeniden davet edildi. 2000’li yıllardan itibaren Arktik’te ülkeler arasındaki nüfuz rekabeti yoğunlaştı ve Rusya 2010’lu yıllarda Arktik çemberinde havaalanları da olan birkaç yeni askerî üssü inşa etti. Elbette bölge ülkelerinin çıkarları yalnızca askeri alanla sınırlı değil.
İklim Değişikliği, Sermaye Dolaşımı ve Emperyalist Rekabet
Eriyen buzullar sebebiyle Rusya ticarî rotalarını genişletme imkânı buldu. Arktik Okyanusu’ndan geçen Kuzey Denizi Rotası (NSR), yük taşımacılığının Süveyş Kanalı’ndan geçen geleneksel rotaya göre neredeyse iki kat daha hızlı bir şekilde Asya’dan Avrupa’ya taşınmasına olanak sağlıyor; ancak henüz istenildiği kadar buzul erimesi gerçekleşmediği için gemi seyri daha tehlikeli.[5] NSR boyunca yük taşımacılığının hacmi 2011 yılından bu yana 12 kattan fazla artarak 2024 yılı sonu itibarıyla 37,9 milyon tona ulaştı.[6] Ancak küresel ticaret akışındaki payı hâlen yüzde 0,5’in bile altında. Rusya, 2035[7] yılına kadar NSR’nin geliştirilmesine 1,8 trilyon ruble harcamayı planlıyor ve taşıma hacmini 238 milyon tona çıkarmayı planlıyor.
Kuzey deniz rotasında yer alan Rusya limanları[8]
Kuzey Kutbu’ndaki buzulların altında da mineral yatakları bulunuyor. Rusya’nın bu konuda kalkınmada öncü olduğu biliniyor. Rusya Arktik Bölgesi halihazırda GSYİH’in yaklaşık yüzde 10’unu oluşturuyor; buna petrol üretiminin yüzde 17’si, doğal gazın yüzde 80’i ve tüm balıkçılığın üçte biri de dahil.[9] Karşılaştırma yapmak gerekirse, Alaska 2023 yılında ABD GSYİH’inin yalnızca yüzde 0,2’sini oluştururken, Kanada’nın kuzey bölgeleri ülkenin ekonomik faaliyetinin yüzde 1’inden daha azını oluşturuyordu. ABD’nin ayrıca büyük konteyner gemilerini kaldırabilecek kapasitede Arktik’te derin su limanları da bulunmuyor. Rusya’nın ise iki tane var: Sabetta ve Murmansk limanları.[10] Alaska’nın büyük bölümünde yol veya demir yolu bulunmadığından kuzeye erişim zorlaşıyor. Ayrıca, Arktik’te seyredebilmek için ihtiyaç duyulan Amerikan buzkıran filosu, Rusya’nınkinden çok daha küçük. ABD’nin bölgede sadece üç buzkıran gemisi varken, Rusya’nın üç düzine buzkıran gemisi bulunuyor. Bir Amerikan gemisi 50 yaşında, diğeri ise geçen yıl gemide çıkan yangın sonucu hizmet dışı kalmıştı.[11] Çin ayrıca kendi buz kırıcılarını satın almaya başladı ve 2024 yılında Arktik bölgesine üç gemi göndermeyi planlıyor. Rusya ayrıca, petrol ve doğalgaz açısından zengin olma potansiyeline sahip olan Arktik okyanusunun dibindeki Lomonosov Sırtı’ndaki keşfedilmemiş kaynaklarda da hak iddia ediyor. Kanada ve Danimarka, Rusya ile bu sırt konusunda anlaşmazlık yaşıyor.
Lomonosov Sırtı’nın Arktik okyanusundaki konumu ve Arktik ülkelerini gösteren harita
Arktik’te Askerî Çekişme
İkinci emperyalist paylaşım savaşından bu yana neredeyse 80 yıl sonra ilk kez Arktik bölgesinde savaşa bu kadar yaklaşıldı. Ukrayna savaşı nedeniyle bu bölgeye insansız hava araçlarıyla saldırılar da meydana geldi.[12] Gelişen teknoloji ile savaşların coğrafî yayılımı ve taktikleri de artık geleneksel savaşların seyrini değiştiriyor.
Haziran 2024’te Rusya nükleer denizaltıları Barents Denizi’nde seyir füzesi fırlatma tatbikatı yaptı.[13] Aynı yılın temmuz ayında Rusya ve Çin bombardıman uçakları Alaska yakınlarındaki uluslararası hava sahasında uçuş gerçekleştirdi.[14] Bu, Çin ve Rusya uçaklarının tarihteki ilk ortak uçuşu ve Çin uçaklarının bölgede ilk kez görünmesiydi. Ekim ayında Rusya ve Çin gemileri Arktik’te ortak devriyeler gerçekleştirdi.[15] Kasım ayında NATO ülkeleri, Arktik’in Finlandiya kesiminde amfibi operasyonlar da içeren tatbikatlar gerçekleştirdi.[16]
ABD 2023 yılında Moskova’nın Arktik’te varlık gösterme kapasitesinin Washington’ın kapasitesinden fazla olduğunu kabul etti. Öte yandan, 20. yüzyılın ortalarında inşasına başlanan ABD ve Kanada’nın askerî altyapısı da güncelliğini yitirmiş durumda. Rusya ve Çin’in Arktik’te konuşlandırdığı füzeler, ses hızının beş katı hızla uçabiliyor ve eski radarları alt üst edebiliyor. Tabii bu füzelerin hangi tip füzeler olduğuna dair net bir bilgi açık kaynaklarda mevcut değil.
ABD ve Kanada, kapasitelerini aktif olarak modernize ediyor. Savunma harcamalarında çoğu NATO üyesinin gerisinde kalan Kanada, yakın zamanda ABD’den 88 adet F-35 savaş uçağı satın alarak, bu uçakları kuzeydeki havaalanlarına yerleştirmeyi planlıyor. Rusya da Arktik’i olası bir gelecekteki çatışma bölgesi olarak görüyor: Bu bakış açısı, Aralık 2024’te Deniz Kuvvetleri Başkomutanı Aleksandr Moiseyev tarafından dile getirilmişti.[17]
Rusya’nın Ukrayna’yı işgali nedeniyle uluslararası alanda yalnızlaşmasının ardından Pekin ve Moskova arasındaki ticarî ve askerî iş birliği yoğunlaştı. Rusya’nın ordusunu güçlendirmek için de kullanılan çift kullanımlı malların[18] tedariki karşılığında Arktik topraklarını Çin’e açtığı iddia ediliyor. Çin, Rusya’nın Yamal LNG ve Arctic-2 LNG sıvılaştırılmış doğalgaz projelerine yatırım yaparken, Rusya da “gölge filosunu” kullanarak Çin’e kaynak sağlıyor.
ABD Başkanı Donald Trump, “ulusal güvenlik” ve Çin ile Rusya donanmalarının Kuzey Kutbu’ndaki hareketlerini kontrol altına alma isteğini gerekçe göstererek Grönland’ı Danimarka’dan satın alma niyetini açıkladı.[19] Ada, stratejik bir coğrafi konuma sahip olmasının yanı sıra akıllı telefonlardan savaş uçaklarına kadar çeşitli ürünlerin üretiminde ihtiyaç duyulan nadir toprak metalleri açısından da zengindir.
Isınan Suların Geleceği
İklim değişikliği ile eriyen buzullar ve teknolojik gelişmeler, önemli kaynak rezervleri geliştirmek ve Arktik’in lojistik potansiyelini kullanmak için emperyalist ülkelere daha fazla rekabet ortamı yaratıyor. Bu durum bölgeyi Arktik havzasında olan ve olmayan devletler için giderek daha çekici hale getiriyor. Bu bağlamda, Arktik’teki siyasî gerginlikleri ve hegemonya mücadelesini giderek artıyor.
Washington, son dönemde Arktik’e özel ilgi gösteriyor ve oradaki jeopolitik çıkarlarını savunmaya hazırlanıyor. Bu amaçla ABD ordusunun muharebe ve harekât eğitimlerinin yoğunluğu artırılıyor. Aynı zamanda askerleri ve komutanları kutup bölgelerinin aşırı koşullarına, yani aşırı düşük sıcaklıklara, şiddetli buzlanmaya, yazın neredeyse güneşin hiç batmadığı dönemde gün ışığındaki aşırı dalgalanmalara ve kışın da tamamen karanlık olan koşullara uyum sağlama görevlerini üstleniyor. Sadece Arktik Okyanusu havzasındaki ABD, Rusya, İsveç, Norveç, Danimarka, Kanada gibi ülkeler değil, Çin gibi diğer bölgelerdeki güçler de Arktik bölgesi için mücadeleye giriyor.
Sonuç olarak, kapitalizmin doğası gereği sermaye sürekli olarak genişleme eğiliminde ve sermayenin yeni pazarlar, hammaddeler ve ucuz iş gücü arayışıyla emperyalist paylaşımı körüklediği açıktır. Bu nedenle emperyalist bölüşümde meydana gelen her savaş kapitalizmin krizlerinin çıkış yolundan başka bir şey değildir. Lenin, Emperyalizm: Kapitalizmin En Yüksek Aşaması adlı eserinde emperyalizmi, kapitalizmin tekelci aşaması olarak tanımlayarak, merkez kapitalist güçlerin dünya üzerindeki rekabetinin kaçınılmaz olarak savaşlara yol açtığını belirtmiştir. Arktik’te ısınan sularda da bu tahakküm ilişkilerinin yani emperyalizmin sadece ekonomik değil, aynı zamanda siyasî ve askerî düzlemde de küresel çatışmalara yol açan bir olgu olduğu açıkça görülüyor.
[1] https://www.nature.com/articles/s43247-022-00498-3 (İngilizce)
[2] https://www.wsj.com/politics/national-security/russia-china-artic-sea-nato-2ca1ea10?mod=hp_lead_pos9 (İngilizce)
[3] https://www.agents.media/arkticheskij-sovet-vozobnovil-sovmestnye-zasedaniya-s-rossiej-kotorye-byli-prekrashheny-iz-za-vojny-v-ukraine/ (Rusça)
[4] https://www.rbc.ru/rbcfreenews/65cc37429a7947e2e8e4caed (Rusça)
[5] Konuya dair detaylı bilgi için bkz.: https://elyazmalari.com/2023/09/11/kuresel-ticaretin-rotasinda-iklim-krizi-ve-emperyalist-savaslar/
[6] https://t-j.ru/northern-sea-route-guide/ (Rusça)
[7] Rusya’nın Arktik 2035 hedefleri ve bağlantılı politikaları için bkz.: https://elyazmalari.com/2022/11/22/denizlerde-iklim-ve-savas-acmazi/
[8]https://www.researchgate.net/publication/338284375_Prospects_of_cooperation_between_Russia_and_North-East_Asian_countries_in_the_Arctic_region/figures?lo=1
[9] https://cyberleninka.ru/article/n/rol-severnogo-morskogo-puti-v-razvitii-mezhdunarodnoy-torgovli/viewer (Rusça)
[10] https://arctic-russia.ru/en/news/progress-has-been-made-towards-the-establishment-of-a-deep-sea-port-in-the-eastern-section-of-the-no/ (İngilizce)
[11] https://www.wsj.com/politics/national-security/russia-china-artic-sea-nato-2ca1ea10?mod=hp_lead_pos9 (İngilizce)
[12] https://elyazmalari.com/2024/09/19/arktik-bolgesinde-savas-thomas-nilsen/
[13] https://www.reuters.com/world/europe/russia-nuclear-powered-submarines-launch-missiles-barents-sea-drills-2024-06-19/ (İngilizce)
[14] https://abcnews.go.com/US/russian-chinese-bombers-intercepted-off-alaska/story?id=112256280 (İngilizce)
[15] https://www.reuters.com/world/chinas-coast-guard-enters-arctic-first-time-patrol-with-russia-2024-10-02/ (İngilizce)
[16] https://www.voanews.com/a/nato-holds-large-arctic-exercises-in-russia-s-backyard/7870288.html (İngilizce)
[17] https://tass.ru/armiya-i-opk/22651299 (Rusça)
[18] Çift kullanımlı eşyalar, tabiatı gereği aynı anda hem sivil hem de askerî maksatla kullanılabilen mal anlamına gelir. Örneğin, gübre olarak faydalanılan amonyum nitrat aynı zamanda bomba yapımında kullanılan bir üründür. (y.n.)
[19] Konuya ilişkin detaylı bilgi için bkz.: https://elyazmalari.com/2025/01/16/gronlandi-satin-almak-trumpin-arktik-manevralari-chris-bambery/
efecan.ozcan@yandex.com