El Yazmaları’nın Notu: Yayın kurulu üyemiz ve yazarımız Efecan Özcan tarafından yazılan, üçüncü yıl dönümüne yaklaştığımız Rusya-Ukrayna savaşını ele alan bu makaleyi üç bölüm halinde sunmayı uygun gördük. Önceki bölümde savaşın güncel durumunu ve Rusya sermayesinin savaş süresince elde ettiği pozisyon incelenmişti. Bu bölümde ise Ukrayna sermayesi ile batı sermayesinin durumu incelenmektedir.
Ukrayna Burjuvazisinin Çıkarları
Ukrayna egemen sınıfının böyle bir durumda elde ettiği faydalar unutulmamalıdır.[1] İşçilerin haklarına, burjuvazinin çıkarlarını sürekli “ulusal tehdit” altında halka dayatmak için bahaneler üreterek saldırmaktan tutun, “Batılı ortakların” aktif katılımıyla ve Rusya sermayesiyle ilgili antlaşmalar sayesinde artan kârlara kadar Ukrayna egemenlerinin elde ettiği faydalar vardır. Savaş, Ukrayna burjuvazisinin Rusya kapitalistleriyle ortak işlerden elde ettiği kârları durdurmakla kalmadı, hatta bir ölçüde arttırdı, çünkü örneğin Rusya petrolünün Ukrayna topraklarında boru hattıyla taşınması ücretlerinin artması için bir başka uygun zemin haline geldi. Devlet yetkililerinin oligarşiden arındırma ve Ukrayna altyapısının süregelen yıkımı konusundaki cesur iddialarına rağmen, birçok önde gelen Ukraynalı kapitalist, yüksek kâr elde eden çeşitli sektörlerde değişmeden temsil edilmeye devam etti. Bu bakımdan Rinat Ahmetov öne çıkan bir örnektir. Enerji sektörünün en büyük özel işletmesinin sahibi Ahmetov’dur. Şirketlerinden dördü 2023 yılında gelir bakımından en büyük 10 şirket arasında yer aldı. Benzer şekilde Ahmetov madencilik sektörüne de el atarak sermayesini yaydı. Ahmetov’un sahibi olduğu SCM Grubu, bu sektörde 2023 yılında net kârı artan ve o yıl sektördeki ilk 10 gelirin neredeyse yarısını oluşturan altı şirketle temsil ediliyor. Ayrıca, Ahmetov’un DTEK’sinin Mikola Zloçevskiy’in Burisma’sı ve Igor Kolomoyskiy’in Ukrnefteburenie’siyle birlikte, Ukrayna devletine 1,5 milyar metreküp doğalgazı yüzde 50 daha yüksek fiyatla satmalarına olanak tanıyan bir kartel anlaşması imzaladıklarına dair haberler vardı.
İşleme endüstrisine gelince, en büyük iki şirket – Zaporijstal ve Camet Steel (Ahmetov’a ait) – varlıklarının yok edilmesi veya Rusya devletinin kontrolüne girmesi nedeniyle gelir kaybına uğradı. Bununla birlikte, bu sektördeki önde gelen gelir sahiplerinin üçte biri Ahmetov’un grubuna ait ve bu da onu milyarlarca grivnayla zenginleştiriyor. Eski Ukrayna Cumhurbaşkanı Poroşenko’nun ailesine ait olan şekerleme şirketi Roshen, ilk 10 arasında 5,5 milyar grivnanın üzerinde en büyük kârı elde etti. Benzer şekilde, ülkedeki finans sektörü, dış yardım akışı, devlet tahvillerindeki yüksek faiz oranları, askerlere yönelik maaş artışları ve merkez bankası politikalarının da etkisiyle kârda bir artış görünüyor.[2] 2023 yılında kâr, savaş öncesi seviyeleri aşarak 83,2 milyar grivnaya (yaklaşık 2 milyar dolar) ulaşırken, 2021’de 77,5 milyar grivna kadardı.
Tarım sektörünün Ukrayna ekonomisindeki rolü tarihsel olarak önemli olmuştur ve savaşın başlamasından sonra da büyük kârlar sağlamaya devam etmektedir. Tahıl ihracatı arttı: 2020-2021’de Ukrayna’dan yaklaşık 45 milyon ton ihraç edilirken, 2022-2023’te yaklaşık 49 milyon ton ihraç edildi.[3] Bunun sonucunda özel şirketler 2023’te 12 milyar dolar kâr elde etti. Örneğin Andriy Verevskiy’in “Kernel”i ülkedeki tarım arazilerinin çoğunu kontrol ediyor. 2021’de rekor hasat sırasında kârı bir önceki yıla göre 4,4 kat artarak 513 milyon dolara ulaştı.[4] 2022’de kâr 321 milyon dolardı; bu, 2021’e göre daha az ama yine de 2020’ye göre 2,75 kat daha fazla gerçekleşti. 2023’te, savaşa rağmen, kâr 2022’ye kıyasla üçte bir oranında artarak 437 milyon dolara yükseldi. Bu şirketin ihraç ettiği tahılın yüzde 31’inin Çin’e gitmesi de ayrıca dikkat çekiyor. Risklere rağmen Kernel kârını garanti altına almak için yatırım yapmaya devam ediyor. 2023 yılında, daha önce birçok kez bombalanan ve tahıl rezervleri yok edilen Odessa bölgesindeki Reni ve Çornomorsk (eski adıyla İlyiçevsk) limanlarına 44 milyon dolar yatırım yapıldı.[5] Ayrıca aynı yıl yapılan bir açık artırma sonucunda Verevskiy’in şirketteki hissesi yüzde 41,3’ten yüzde 74,05’e çıkarıldı.[6]
Son olarak savaş, Ukrayna ve Rusya kapitalistlerinin ortak yaptıkları işleri durdurmadı. Rusya kapitalistleri için savaş, Rusya petrolünün Ukrayna topraklarında boru hattı yoluyla taşınmasına ilişkin ücretlerin artırılması için uygun bir zemin haline geldi. Ukrayna kapitalistlerine gelince, örneğin Gazprom, Temmuz 2024’te Ukrayna ordusu tarafından Kursk bölgesinin bazı kısımları işgal edildiğinde ele geçirilen Suca gaz ölçüm istasyonu üzerinden Ukrayna topraklarından transit geçiş için Ukrayna tarafınca teyit edilen maksimum hacimde gaz tedariki sağlandı ve sağlanmaya da devam ediyor.[7] Hatta 8 Aralık 2024 tarihi itibariyle Ukrayna üzerinden Avrupa’ya günlük 42,4 milyon metreküp doğalgazın sevkiyatının yapıldığı yine Ukrayna işgali altındaki Suca gaz ölçüm tesisi verileri ile açıklandı.[8] Bu durumda, Ukrayna devletine yapılan ödemeler saygın iş ilişkileri olarak değerlendirilirken, Rusya vatandaşlarının bireysel olarak çok daha düşük meblağlar karşılığında hazine için cezai zulme maruz kalması her iki ülkenin sermaye gruplarının menfaatlerinin nasıl da ortaklaştığını gösteriyor.
Batı Sermayesinin Çıkarları
Batılı kapitalistler savaşın başlangıcından bu yana büyük kârlarında büyük bir artış yakaladılar. Bu elbette askeri-endüstriyel kompleksin yanı sıra petrol ve gaz sektörlerini de içeriyor. Rusya’nın AB ve ABD’deki şirketlerine binlerce yaptırım uygulayarak, sınırları kapatarak, ticaret yollarını tıkayarak ya da sadece varlıklarına el koyarak, Batı sermayesi Rus muadilini Ukrayna’nın hem içindeki hem de dışındaki pazarlardan kovdu ve böylece kendi burjuvazisinin yönetimi ele geçirmesine izin verdi.
Rusya, sermayesinin ağlarını Ukrayna’da ele geçirilen bölgelere yayarken, Ukrayna burjuvazisi toprağı daha yüksek fiyatlarla yerli ve yabancı özellikle de Avrupalı sermaye grupları için özelleştirmeleri sürdürüyor. Avrupalı ve Amerikalı şirketler bu topraklarda yetişen ürünlerin ihracatından kâr elde ediyor.[9] Ukrayna topraklarının satışı son yıllarda daha da yoğunlaştı. 2023 yılında arazi satın alma işlemlerinin yüzde 58,5’i mümkün olan minimum seviyenin yalnızca yüzde 2 üzerinde gerçekleşti. Bu, Ukrayna’nın tüm alanının yaklaşık yüzde biri olan 380 bin 500 hektarın satılmasıyla sonuçlandı. Ocak 2024’ten bu yana Ukrayna hükümeti, daha önce yalnızca çiftçiler gibi bireyler tarafından satın alınabilen arazi pazarını daha büyük kurumsal kuruluşlara açan arazi reformunun başka bir aşamasını başlattı.[10] Böylece Ukraynalı ve yabancı toprak sahipleri ile tarımsal işletmeler, küçük burjuvazinin mülklerini satın alarak genişleyip küçük burjuvaziyi iflas ettirecek yasal bir araca sahip olmuş oluyor. Devam eden askeri çatışma özellikle olayların bu gidişatını destekliyor. Bunun yanı sıra Batılı devletler Ukrayna’ya büyük bir kısmı kredi olarak gelen mali yardım da sağlıyor. Bu nedenle Ukrayna’nın, yani Ukrayna nüfusunun, 2024 yılı sonuna kadar uluslararası yatırımcılara en az 20 milyar avro, 2033’ten itibaren de AB’ye 18 milyar avro geri ödeme yapması gerekiyor.[11]
Uluslararası Para Fonu’nun (IMF) Kasım 2023 tahminlerine göre, ülkenin dış fon açığı 2024-2027 için en az 85,2 milyar dolar olurken, borcun geri ödemelerinin toplamı 30 milyar doların üzerine çıkacak.[12] Enerji, altyapı, imalat ve bilişim sektörlerine de yoğun yabancı yatırımlar yapılıyor.[13]
Ukrayna’daki savaş NATO’yu yeniden canlandırdı. Hem Amerikan hem de Avrupa orduları ciddi yatırımlar alıyor. NATO, 2014’te yalnızca üç üyeye kıyasla, üyelerinden 23’ünün GSYİH’nin en az yüzde 2’sini savunmaya yatırma hedefini karşılamasını veya aşmasını bekliyor.[14] En az altı Avrupa ülkesi sadece 2023 yılında savunma harcamalarını yüzde 10’un üzerinde artırırken, bunlardan bazıları yüzde 30’a kadar artırdı.[15] Bu yatırımların çoğunluğu doğrudan, son yıllarda kârları hızla artan özel silah üreticilerine gidiyor. Örneğin, tüm AB ülkeleri arasında en yüksek askeri harcamaya sahip olan Almanya’da silah üreticisi Rheinmetall’in kârı bir yılda yüzde 27, hisseleri ise yüzde 55 arttı. Ukrayna’yı yenilenmiş Sovyet tankları ve diğer savaş araçlarıyla silahlandıran bir diğer silah üreticisi olan Çekya şirketi CSG, 2023’te yüzde 130 gelir artışı ve yüzde 49 kâr artışı bildirdi ve sahibini milyarder yaptı.[16] ABD’ye gelince, ABD Dışişleri Bakanlığı’nın açıkladığı verilere göre 2023 yılında ABD’nin dış askeri satışları yüzde 16’lık rekor bir artışla 238 milyar dolara ulaştı. Bunlardan ABD hükümeti aracılığıyla düzenlenen satışlar 80,9 milyar doları buldu. ABD Savunma Bakanlığı’nın 2022 yılı harcamalarına bakıldığında, en büyük üç alıcı olan Lockheed Martin, Raytheon Technologies ve General Dynamics’in 91,4 milyar dolar veya neredeyse dörtte birini aldığı ürün sözleşmelerine 389,5 milyar dolar harcandı. Raytheon Technologies ve General Dynamics şirketlerinin 2021’e kıyasla kârlarının arttığı bildirildi. Son olarak, ABD savaşı Avrupa enerji pazarındaki payını hızla artırmak için kullandı ve bu da onu AB’nin en büyük gaz tedarikçilerinden biri haline getirdi.
[1] Bu bölümü okumadan önce Aralık 2022’de Ukrayna İşçi Cephesi (RFU) tarafından yayımlanan Ukrayna burjuvazisinin savaş sürecindeki hamlelerini ve kazanımlarını okumak faydalı olacaktır. Bkz. https://elyazmalari.com/2023/02/04/ukrayna-isci-cephesi-rfu-savas-kime-ya-ana-kime/
[2] Culverwell, D., 2024. Ukrayna bankaları savaş sırasında neden bu kadar kârlı? Kyiv Independent, 11 Haziran. https://kyivindependent.com/why-are-ukrainian-banks-so-profitable-during-war/ (İngilizce)
[3] Jarikova, A., 2023. Ukrayna Savaş Yılı Sırasında Tahıl İhracatını Artırdı: En Çok Kim Satın Aldı. Ekonomiçeskaya Pravda, 3 Temmuz. https://www.epravda.com.ua/rus/news/2023/07/3/701827/ (Rusça)
[4] Kernel, 2021. Kernel’in 30 Haziran 2021’de sona eren yıl için yıllık raporu. https://www.kernel.ua/wp-content/uploads/2021/10/FY2021_Kernel_Annual_Report.pdf (İngilizce)
[5] Interfax Ukraine, 2023. Kernel, Chernomorsk ve Reni limanlarında bitkisel yağların nakliyesi için lojistiği güçlendirmek amacıyla 44.15 milyon dolar yatırım yaptı. Interfax Ukraine, 21 Ağustos. https://ru.interfax.com.ua/news/investments/930049.html (Rusça)
[6] Interfax Ukraine, 2023. Kernel, nitelikli yatırımcılar arasında 60 milyon dolarlık hisse senedi yerleştirmeye başladığını duyurdu. Interfax Ukraine, 22 Ağustos. https://interfax.com.ua/news/investments/930224.html (Rusça)
[7] RIA, 2024. Ukrayna üzerinden Suca’ya gaz arzı maksimumda kalmaya devam ediyor. RIA Haberleri, 31 Ağustos. https://ria.ru/20240831/gaz-1969645186.html (Rusça)
[8] TASS, 2024. “Gazprom” Avrupa’ya Ukrayna üzerinden Suca’dan 42.4 milyon metreküp gaz tedarik ediyor. TASS Ajansı, 8 Aralık. https://tass.ru/ekonomika/22608765 (Rusça)
[9] Oakland Enstitüsü, 2023. Savaş ve Hırsızlık: Ukrayna’nın tarım arazilerinin ele geçirilmesi. s. 8-10. https://www.oaklandinstitute.org/sites/oaklandinstitute.org/files/takeover-ukraine-agricultural-land.pdf (İngilizce)
[10] RBC, 2024. Sınırlar artırıldı, erişim genişletildi. 2024’te toprak reformunun ikinci aşamasından ne beklenebilir. RBC News Ukraine, 1 Ocak. https://www.rbc.ua/ukr/news/limiti-zrosli-dostup-rozshireno-chogo-chekati-1703766698.html (Rusça)
[11] Drea, E., 2023. AB Ukrayna’yı bir devlet borcu krizine sürüklüyor. Politico, 23 Ocak. https://www.politico.eu/article/european-union-ukraine-war-debt-crisis-aid-loans-18-billion/ (İngilizce)
[12] Coi, G. ve Mackenzie, L., 2024. Ukrayna’nın finansman açığı — sayılarla. Politico, 25 Ocak. https://www.politico.eu/article/ukraine-war-funding-budget-defense-european-union/ (İngilizce)
[13] Bandura, R., Timçenko, I. ve Hardman A., 2024. Savaş zamanında Ukrayna’nın özel sektörünü desteklemek. CSIS, 27 Şubat. https://www.csis.org/analysis/supporting-ukraines-private-sector-during-wartime (İngilizce)
[14] NATO, 2024. Savunma harcamaları ve NATO’nun %2 kılavuzu. https://www.nato.int/cps/en/natohq/topics_49198.htm (İngilizce)
[15] Sonnenfeld J. A. ve Tian S., 2024. ABD’nin Ukrayna’yı desteklemekten kazancı ne? Yale Insights, 15 Şubat. https://insights.som.yale.edu/insights/what-the-us-has-to-gain-from-supporting-ukraine (İngilizce)
[16] Çamonikolas K. ve Dudik, A., 2024. Ukrayna’yı Silahlandırmak Sovyet Tank Yenileyicisini Milyarder Yaptı. Bloomberg, 15 Nisan. https://financialpost.com/pmn/business-pmn/arming-ukraine-turns-soviet-tank-refitter-into-a-billionaire (İngilizce)